W stosunkach międzynarodowych stale występują procesy wzajemnego wpływania na siebie przez państwa, zwłaszcza mocarstwa oraz wielkie korporacje, struktury transnarodowe i ponadnarodowe, w tym związki integracyjne i sojusze. Rywalizacja o wpływy przybiera formy pokojowego współzawodnictwa i walki konkurencyjnej, ale także – w skrajnych wypadkach – konfliktów zbrojnych i wymuszania korzyści siłą. W tej bezwzględnej rywalizacji ofiarami padają w pierwszej kolejności państwa słabe pod względem gospodarczym i wojskowo-politycznym. Obserwuje się wówczas wchodzenie państw uzależnionych w pole przyciągania państwa dominującego, które tworzy zjawisko satelizacji lub klientelizacji wokół państwa-bieguna. Te procesy są podstawą występowania stref wpływów, w których dominacja jednego mocarstwa, nawet z zastosowaniem środków przymusu, ogranicza istotnie niezależność i swobodę działania słabszych uczestników.

Stanowisko Rosji wobec globalizacji sprowadza się do starego dyskursu między modernizacją a tradycjonalizacją, między zwolennikami otwarcia na świat a obrońcami unikalnej drogi rozwoju. W istocie jest to dyskurs identyfikacyjny, który w Rosji trwa od kilkuset lat i ma ważne implikacje dla rozwoju współpracy międzynarodowej oraz dla ewolucji ustrojowej Rosji w warunkach globalizacji. Zgodnie z rosyjską tradycją chodzi bowiem o to, żeby wyciągnąć jak najwięcej korzyści z zachodzących procesów w świecie, ale zapłacić za to jak najmniejszą cenę. Chodzi też o to, żeby przetrwać ze swoją specyfiką w dynamicznie zmieniającym się świecie. Takie podejście nieuchronnie prowadzi do kolejnej hybrydyzacji Rosji.

Stany Zjednoczone w swojej historii praktykowały wszystkie formy dominacji – były imperialistyczne, kiedy dokonywały podbojów terytorialnych w XIX wieku, praktykowały przywództwo oparte na prymacie po II wojnie światowej wobec Europy poprzez Plan Marshalla i utrzymanie Paktu Północnoatlantyckiego, wreszcie po zakończeniu „zimnej wojny” stały się jedyną potęgą hegemoniczną, która może podjąć wyzwanie sprostania odpowiedzialności za utrzymanie ładu globalnego. Ich skłonność i zdolność do ponoszenia kosztów utrzymania stabilności systemu międzynarodowego ulega jednak deformacji, spowodowanej narastającym egoizmem w zaspokajaniu swoich interesów ideologicznych, politycznych, wojskowych i gospodarczych. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku słychać było wiele głosów, przestrzegających Stany Zjednoczone przed niepohamowanymi ambicjami i nieograniczonymi możliwościami wzrostu potęgi. Modnym nurtem był tzw. deklinizm, któremu najwięcej popularności przysporzył Paul Kennedy (Mocarstwa świata. Narodziny, rozkwit, upadek, Warszawa 1994).

Rosyjskie tradycje wielkiej potęgi sięgają panowania Piotra I oraz wojny północnej, w której kulminacyjnym punktem było zwycięstwo nad Szwedami pod Połtawą w 1709 roku. Termin „wielkie mocarstwo” towarzyszył Rosji od połowy XVIII wieku, choć dopiero na kongresie wiedeńskim w 1815 roku oficjalnie posłużono się tym określeniem.

Rosja znalazła się pośród ówczesnych olbrzymów – Wielkiej Brytanii, Austrii i Prus – w ramach tetrarchii, a następnie po powrocie do tego kręgu Francji – pentarchii europejskiej. Les grandes puissances wyróżniały się szczególnymi atrybutami mocarstwowości. Należały do nich: posiadanie skutecznej armii dla ochrony państwa, rozbudowany aparat biurokratyczny, kontrolujący ludność i terytorium, oraz wzrost roli narodu obywatelskiego, który przejmował legitymizację władzy od absolutnego władcy.

Rosja spełniała pierwsze dwa kryteria dzięki konsekwentnej polityce Katarzyny II, ale wykształciła taki system autokracji carskiej (samodzierżawia), który zaprzeczał ideałom oświeceniowym, odwołującym się do umowy społecznej i praw obywatelskich. Nie przeszkadzało jej to jednak w uczestniczeniu w europejskim „koncercie mocarstw” i sprawowaniu funkcji jednego ze stabilizatorów (żandarmów) ówczesnego porządku międzynarodowego. Mocarstwa europejskie godziły się z tym, że Rosja, powołując się na swoją tradycję i specyfikę ustrojową, broniła antyoświeceniowych idei, które pozwalały konserwować anachroniczny w stosunku do nich porządek społeczny. Takiej postawie sprzyjało rosyjskie prawosławie, które dawało ideologiczne uzasadnienie imperialnej misji Rosji. Reformatorskie impulsy w XIX wieku stanowiły niewątpliwie refleks wpływów Zachodu. Rewolucja bolszewicka 1917 roku była potwierdzeniem głębokiego kryzysu wartości, którego carska Rosja nie była w stanie pokonać. W rezultacie, najbardziej zmilitaryzowane mocarstwo europejskie upadło pod ciężarem własnej rewolucji.

Kryzys tożsamości mocarstwowej Rosji rozpoczął się już w połowie XIX wieku, kiedy porządek wiedeński załamał się w wyniku wojny krymskiej, w której dwa mocarstwa zachodnie – Francja i Wielka Brytania – starły się zbrojnie z wojskami carskimi. Wtedy też zaczęło ujawniać się rozdwojenie między traktowaniem Rosji jako jednego z ważnych graczy sceny europejskiej a jej cywilizacyjnym napiętnowaniem. W liberalnych kręgach Zachodu mitologizowano zagrożenia ze strony despotycznego mocarstwa wschodniego, które zaczęto „wypychać” z Europy. To wtedy zrodził się mit o antynomii Rosji i Europy. Przeczył on oczywistej prawdzie, że w przypadku Rosji mamy do czynienia ze specyficznym wariantem cywilizacji wywodzącej się z Bizancjum, która bez wątpienia należy do europejskiego dziedzictwa. Jednakże efekt antynomii pogłębiały także rosyjskie doktryny w rodzaju słowianofilstwa czy panslawizmu. Pod względem militarnym i gospodarczym Rosja zaczęła wyraźnie ustępować potęgom zachodnim, traciła prestiż i pozycję mocarstwa rozgrywającego w polityce europejskiej. Wraz z nastaniem bismarckowskiej Realpolitik, w latach 60. i 70. XIX wieku, Rosja znalazła się na peryferiach wielkomocarstwowej rywalizacji. Wzięła wprawdzie udział w tworzeniu koalicji z Francją i Wielką Brytanią w celu przeciwważenia mocarstw centralnych, ale straciła wiarygodność jako państwo zdolne do rozegrania wielkiej kampanii wojennej. Klęska w wojnie z Japonią potwierdziła te oceny. Dopiero wielkie batalie II wojny światowej przywróciły rosyjskiej armii reputację zwycięzcy.

(...)

Lipcowy szczyt Sojuszu Północnoatlantyckiego w Warszawie daje powód do głębszych przemyśleń na temat funkcji tego przymierza we współczesnym świecie. Ze względu na negatywne doświadczenia z amerykańską hegemonią, a także narastanie wewnętrznych podziałów w NATO na tle niemocy decyzyjnej, w wielu państwach członkowskich zdaje się narastać zniechęcenie, a nawet tendencja do ograniczania dotychczasowych zobowiązań.

Ponadto w czasach narastania zagrożeń terrorystycznych i przesuwania akcentów z bezpieczeństwa militarnego na bezpieczeństwo migracyjne rodzą się naturalne ciągoty izolacjonistyczne, którym nie przeszkodzi żadna presja ze strony lidera tracącego pozycję i autorytet. Tym bardziej że grozi mu potencjalnie przywództwo prezydenta, który jako kandydat nie tylko podważa sens uczestnictwa Ameryki w kosztownym sojuszu, ale sam także nawiązuje do tradycji izolacjonistycznych. Nie wiadomo, czy takie tendencje są naturalnym rezultatem rozkładu i obumierania „starego sojuszu”, czy zwyczajnej krótkowzroczności i populizmu przywódców politycznych, tracących instynkt samozachowawczy i nieodróżniających zagrożeń o charakterze strategicznym od tego, co niosą zamachy terrorystyczne dnia codziennego. Okazuje się, że strach i panika spowodowane aktami terroru mogą mieć większe konsekwencje dla strategii obronnej chwiejnych państw niż zagrożenia atakiem jądrowym ze strony nieprzyjaznych potęg.

W ostatnich dekadach, po zakończeniu „zimnej wojny” Sojusz Północnoatlantycki sukcesywnie odchodził od swojej podstawowej roli przymierza obronnego. Będąc regionalną organizacją bezpieczeństwa zbiorowego na zasadzie „jeden za wszystkich, wszyscy za jednego”, ulegał jednocześnie globalnym interesom amerykańskiego hegemona. Stawał się narzędziem utrwalania światowej supremacji USA kosztem jego europejskich uczestników. Wprawdzie nie wszystkie państwa członkowskie NATO opowiedziały się na rzecz działań interwencyjnych out of area, czyli poza obszarem obowiązywania casus foederis, wyrażonego w art. 5 traktatu waszyngtońskiego (na przykład Francja była przeciwna atakom na Serbię w 1999 r., wraz z nią Niemcy i Belgowie sprzeciwiali się wsparciu interwencji amerykańskiej w Iraku w 2003 r.), to jednak konflikt między najważniejszymi uczestnikami sojuszu doprowadził do paraliżu decyzyjnego, czego skutkiem stało się osłabienie całej koalicji.

Powodem deprecjacji Sojuszu Północnoatlantyckiego było z jednej strony rozbicie wspólnoty celów strategicznych poprzez narzucenie przez USA unilateralnej polityki bezpieczeństwa, lekceważącej dotychczasowe mechanizmy koordynacyjne i konsultacyjne (m.in. poprzez tworzenie tzw. koalicji chętnych). Z drugiej strony niemałą rolę odegrało liczebne powiększanie składu NATO, co działało negatywnie na jego spójność i efektywność. Wraz ze wzrostem liczby członków – co oczywiste – wzrasta wielość i intensywność więzi dwustronnych i wielostronnych. Zbyt duża liczebność uczestników rodzi jednak problemy związane z ich koordynacją oraz stanowi pożywkę dla sprzeczności i napięć. Ostatecznie im większy jest sojusz, tym mniej istotny staje się wkład pojedynczych państw, zwłaszcza tych mniejszych. Maleje też ranga indywidualnych zobowiązań. To wszystko wynika z dość znanej prawidłowości, że zdolności obronne i potencjał sojuszy nie są prostą sumą elementów składowych państw uczestniczących. Wysoki stopień integracji, przede wszystkim w płaszczyźnie wojskowej (wspólna doktryna strategiczna, mechanizmy dowodzenia, łączności, ujednolicenie sprzętu, podobieństwo organizacji wojska, uzgodnione proporcje siły ogniowej jednostek bojowych, porównywalność wyszkolenia, wspólne manewry, gry wojenne i in.) powoduje istotny wzrost jakościowy siły i potencjałów sojuszy jako całości w porównaniu do arytmetycznej sumy wkładów poszczególnych uczestników.

(...)

Upadek państw jest główną przyczyną kryzysu imigracyjnego, jaki uderza w Europę. Procesy te wzmogły się, kiedy państwa zachodnie podjęły krucjatę ideologiczną, łącznie z interwencją militarną, przeciwko autorytarnym reżimom w Iraku, Libii i Syrii, licząc przy okazji naiwnie na przebudowę świata arabskiego na modłę demokratyczną. „Arabska wiosna” okazała się całkowitą porażką, przynosząc wiele nieszczęść i recydywę krwawych dyktatur.

Upadek państw to zjawisko stosunkowo młode. Samo pojęcie „państwa upadłego” upowszechniło się w latach dziewięćdziesiątych XX wieku na oznaczenie skutków kryzysu struktur państwowych. Stało się zaprzeczeniem i podważeniem „państwa normalnego”. Upadłość państwa oznacza deficyt ładu wewnętrznego, całkowitą dezintegrację struktur społecznych, demontaż infrastruktury państwowoprawnej, którym towarzyszą takie negatywne zjawiska jak katastrofa ekonomiczna, ubóstwo, głód, naruszanie podstawowych praw i wolności obywatelskich, klęski humanitarne, widoczne w masowych migracjach czy konfliktach etnicznych. Stanowią one wyzwanie i zagrożenie dla całego porządku międzynarodowego, zagrażają stabilności pokoju i bezpieczeństwa. Stwarzają warunki dla rozwoju międzynarodowego terroryzmu i zorganizowanej przestępczości. Z tych powodów sytuacja państw upadłych stanowi wyzwanie moralne, polityczne i prawne wszystkich członków wspólnoty międzynarodowej, a przede wszystkim mocarstw. Na porządku dnia staje konieczność wzmacniania słabych państw, także tych o ustrojach niedemokratycznych, aby zapobiegać szerzeniu się warunków dla groźnych patologii społecznych.

Zjawisko upadku państw jest charakterystyczne dla obszarów określanych powszechnie jako Trzeci Świat (w Afryce, na Bliskim i Środkowym Wschodzie, w Azji Środkowej i w Ameryce Łacińskiej). Zrodziło się w następstwie wystąpienia kilku istotnych czynników, które nakładają się na siebie. Jest to przede wszystkim dziedzictwo systemu kolonialnego, który zniszczył tradycyjne struktury społeczne, ale nie zdążył wykształcić trwałych instytucji konstytucyjno-ustrojowych, odpowiadających specyfice etnicznej, społecznej czy religijnej i zbudować efektywnej tożsamości tych nowych państw.

Gunnar Myrdal użył kiedyś pojęcia „miękkie państwo” dla oznaczenia tworów pokolonialnych. Ich wspólnymi cechami był brak społecznej dyscypliny, słabość ustawodawstwa, niedbalstwo, samowola urzędników i korupcja. Były one wynikiem dekolonizacji, której podstawę stanowiło prawo do samostanowienia ludów kolonialnych, bez uwzględniania ich rzeczywistej zdolności do samodzielnego przetrwania. Jak wiele innych postulatów, samostanowienie uległo pewnej idealizacji, także w prawie międzynarodowym.

Elity rządzące w państwach pokolonialnych nie były w stanie zapewnić wewnętrznej spójności i pokonać problemów typowych dla społeczeństw multietnicznych i wielowyznaniowych. Duży wpływ na upadek państw miał koniec „zimnej wojny”, w czasie której supermocarstwa często w sposób sztuczny podtrzymywały u władzy rządy deklarujące lojalność sojuszniczą, opartą na dostawach broni i uzbrojenia oraz „pokrewieństwie” ideologicznym, nie zaś na efektywności rządzenia. Tak na przykład USA udzielały pomocy Filipinom, Republice Wietnamu Południowego czy Zairowi, ZSRR zaś świadczył podobną pomoc wobec Afganistanu, Kuby czy Etiopii.

(...)

Względność status quo w stosunkach międzynarodowych

W stosunkach międzynarodowych trwa stale konfrontacja między obrońcami status quo a zwolennikami zmian, choć do niedawna wydawało się, że ład międzynarodowy oparty na poszanowaniu nienaruszalności granic i integralności terytorialnej został powszechnie zaakceptowany. Po raz kolejny ludzkość przekonuje się jednak, że żaden ład w stosunkach międzynarodowych nie jest dany raz na zawsze. Wiara, że raz ustanowione granice będą miały charakter wieczysty, świadczy raczej o braku zrozumienia dla historii, o naiwności i bezgranicznym idealizmie, a nie o realistycznej diagnozie rzeczywistości międzynarodowej.

W praktyce izolacjonizm ściera się z aktywizmem i zaangażowaniem, tendencje integracyjne i dośrodkowe splatają się z tendencjami dezintegracyjnymi i odśrodkowymi. Nikt doprawdy nie wie, czy raz przyjęta polityka jakiegoś państwa nie ulegnie zmianie lub przewartościowaniu w dłuższej perspektywie czasowej. Na przykład Niemcy powszechnie są uznawane za państwo pokojowe i zorientowane na integrację europejską. Ale czy istnieje pewność, że kolejne pokolenia Niemców wytrwają w tej postawie i nie powrócą do rewizjonizmu terytorialnego czy ekspansjonizmu? Albo czy Chiny ostatecznie zintegrują się z systemem międzynarodowym, czy też zawsze będą strzec swojej cywilizacyjnej odrębności? Na te i podobne pytania nikt nie zna dobrej odpowiedzi. Stosunki międzynarodowe każdej epoki są bowiem wypadkową złożonych uwarunkowań geopolitycznych. Są kompromisem między siłą a prawem, ładem faktycznym i ładem normatywnym. Są także, na co wskazują konstruktywiści, rezultatem zmieniających się tożsamości uczestników stosunków międzynarodowych.

O zmianie w stosunkach międzynarodowych decyduje często wybór idei w polityce zagranicznej pojedynczych państw, co może dramatycznie wpływać na losy świata. Gdy Japonia postanowiła w drugiej połowie XIX w. zerwać z izolacjonizmem, zmieniła bieg zdarzeń w całej Azji, wyrastając na potęgę regionalną. Stany Zjednoczone, wycofując się z Europy po I wojnie światowej, przesądziły o ekspansji europejskich totalitaryzmów, po II wojnie światowej zaś, biorąc odpowiedzialność za cały Zachód, zapobiegły ekspansji stalinowskiego ZSRR. Choć o wielu strategiach decydują konkretne uwarunkowania, to jednak niebagatelne znaczenie ma zawsze określony wybór ideowy konkretnego przywództwa. Gdyby Michaił Gorbaczow nie postawił na „nowe myślenie”, rozpad radzieckiego kolosa przybrałby z pewnością inny kształt i miałby zapewne o wiele bardziej dramatyczny przebieg. Rosnące w potęgę Chiny stawiają raczej na adaptację do istniejącego porządku, a nie na jego rewizję, stąd zmiany globalne póki co przebiegają ewolucyjnie. Okazuje się zatem, że to nie sam układ sił decyduje o zachowaniach międzynarodowych państw, lecz także idee czy koncepcje na temat wykorzystania potęgi do określonych celów. Są one równie ważne jak podmioty realnie istniejące, stanowiąc nie tylko wskaźnik zmian, ale i źródło ich ważnych uwarunkowań.

W przypadku współczesnej Rosji mamy do czynienia z takim właśnie wyborem ideowym, który polega na silnej determinacji na rzecz odzyskania statusu mocarstwa, utraconego przez „niefortunny zbieg okoliczności”. „Nacjonalizm oparty na odrzuceniu liberalnego modelu politycznego, na przyjęciu modelu sui generis właściwego Rosji, przedstawianego jako przeciwstawny materializmowi, indywidualizmowi, jeśli nie wręcz dekadencji Zachodu, skutecznie posłużył władzy jako narzędzie ideologiczne do utwierdzenia jej prawomocności” (P. Buhler, O potędze w XXI wieku, Wydawnictwo Akademickie DIALOG, Warszawa 2014, s. 190). Rosja pod rządami Władimira Putina zaczęła domagać się prawa do definiowania własnych interesów, przyjmując wizję świata wielobiegunowego, a nie opartego na monocentryzmie i hegemonii jednej z potęg. Skonsolidowana i coraz silniejsza stała się wyzwaniem dla supremacji Stanów Zjednoczonych i Zachodu jako całości, gdyż zaczęła poszukiwać własnych rozwiązań integracyjnych, od BRICS począwszy, poprzez Szanghajską Organizację Współpracy, po Unię Eurazjatycką.

Nowa Rosja odrzuciła schedę ideologiczną komunizmu, ale to nie oznacza, że pozbyła się odpowiedzialności geopolitycznej za przestrzeń poimperialną. Putin był na początku jako prezydent nastawiony pozytywnie do Zachodu. Być może był jednym z najbardziej proeuropejskich liderów, jakich kiedykolwiek miała Rosja. Jednakże wraz z wewnętrzną konsolidacją państwa polityka rosyjska stawała się coraz bardziej asertywna, zwłaszcza jeśli chodzi o ochronę interesów w „bliskiej zagranicy”. Tym bardziej że Zachód nie tracił inicjatywy w rozszerzaniu NATO na Wschód czy budowaniu nowego systemu zbrojeń ofensywnych w postaci tarczy antyrakietowej. Rosja te akty odbiera jako skierowane przeciwko niej. Wskazuje, że „pod płaszczykiem” demokratyzacji Zachód, a ściślej USA i UE realizują swoje cele strategiczne, nastawione na jej okrążenie. Rosjanie uznają, że narzucanie państwom wzorów ustrojowych z zewnątrz godzi w podstawy prawne porządku międzynarodowego, narusza zasady suwerennej równości i nieingerencji w ich sprawy wewnętrzne. Rosja broni ładu pluralnego, co można odebrać jako obronę reżimów autorytarnych. Ale faktem jest, że większość państw na świecie ma ustroje niedemokratyczne, dalekie od wzorów zachodnich, dlatego Rosja mieni się rzecznikiem tych odmienności, mając przede wszystkim w tej sprawie poparcie autorytarnych Chin.

Rosję zaczęły irytować naciski ze strony Unii Europejskiej, stosującej zasadę warunkowości, to jest poszerzania współpracy za cenę zmian ustrojowych, mających przybliżyć ją do standardów zachodnioeuropejskich w dziedzinie demokracji, państwa prawa i praw człowieka. Broniąc swojej tożsamości i powołując się na własną specyfikę, Rosjanie nie czują się bynajmniej mniej „europejscy” niż ich zachodni partnerzy. Zwłaszcza że wobec innych państw dawnej Europy Wschodniej, pretendujących do struktur zachodnich, w oczach Rosjan Europa była bardziej wyrozumiała i pobłażliwa. Poza tym Rosjanie obstają przy poszanowaniu suwerenności, co przypomina im bardziej standardy Europy z czasów de Gaulle’a, Churchilla i Adenauera, a nie dyktat biurokratów brukselskich i powszechnie narzucaną nową formę ideologizacji w postaci politycznej poprawności.

Umacnianiu się Rosji sprzeciwiają się głównie Stany Zjednoczone, które po zniknięciu ZSRR jako zimnowojennego rywala zajęły pozycję hegemona w zakresie kontroli nad przestrzenią globalną. Oznacza to, że stały się one jedynym mocarstwem, które oprócz zapewnienia sobie kontroli własnych domen ma także zdolność kontrowania działań potencjalnego przeciwnika w dowolnej części przestrzeni globalnej. Arbitralnie definiują swoje cele i interesy, narzucając innym państwom swoją wizję porządku międzynarodowego, co wywołuje naturalne kontrowersje i obawy przed totalną amerykanizacją systemu międzynarodowego. Pretendują ponadto do występowania w imieniu całej „społeczności międzynarodowej”, co wywołuje odruchy sprzeciwu nie tylko Rosji czy Iranu, ale także Chin i Indii. To oznacza, że tzw. reszta świata zaczyna upominać się o swoje racje i jest gotowa mobilizować się przeciw Zachodowi, jeśli ten nie zrewiduje swoich ambicji.

/.../ Ciąg dalszy artykułu - w wydaniu papierowym

Negocjacje międzynarodowe prowadzone są w szczególnym środowisku, w którym trudno jest oceniać postępowanie podmiotów politycznych czy gospodarczych w kategoriach etycznych. W zależności od przyjętej postawy (moralizm, amoralizm, realizm, machiawelizm) można oczywiście oceniać zachowania tych podmiotów według norm etycznych, powszechnie jednak i tak wiadomo, że zawsze biorą górę interesy stron. Reguły gry, w tym także te o moralnym wydźwięku, są przeważnie ustalane przez samych uczestników.

Zachowania negocjacyjne państw są funkcją woli politycznej decydentów państwowych, ta zaś przejawia się w dążeniach do zaspokojenia rozmaitych potrzeb i interesów, bez względu na to, jak te dążenia oceniają inni. Oczywiście, państwa i inne podmioty międzynarodowe robią wszystko, aby swoje dążenia zamaskować i ukryć za szlachetnie brzmiącymi deklaracjami. Na tym często polega ideologizacja w stosunkach międzynarodowych.