Dodajmy też, że na terenie Polski wyróżnia się cztery podstawowe ? jak to się określa ? szczepy: Polska Roma, Lowarzy, Kełderasze i Romowie Karpaccy (zwani też Bergitka Roma), a każdy z nich, oprócz wspólnych elementów, ma swoją własną tożsamość, rozmaicie określają stosunki między sobą, mają też nieco odmienne tradycje i stosunek do współczesności.
Właśnie tożsamości współczesnych Romów-Cyganów poświęcona jest książka dwóch autorek. Justyna Kopańska pisze na temat ?Dylematy tożsamościowe Cyganów (Romów) w Polsce?, Marta Godlewska-Goska zajmuje się nieco innym, acz podobnym zagadnieniem: ?Kobiety romskie ? znaczenie dla tożsamości współczesnych Romów?. Podstawą obu tekstów były prace magisterskie obronione na Wydziale Etnologii Uniwersytetu Łódzkiego, a złożone w jeden tom doskonale się uzupełniają.
W obu przypadkach chodzi o ustalenie, co jest podstawą cygańskości, co decyduje o zwartości etnicznej (ponad wyżej wspomnianymi podziałami na szczepy) tej grupy. Dodajmy od razu: skrupulatne pilnowanie tradycji, jeśli nie zawsze dokładnie stosowane w praktyce, to zawsze deklarowane. Jak można te elementy stosować, żyjąc w nie-cygańskim większościowym otoczeniu (w tym przypadku polskim), co można przejmować z kultury większości, by nie naruszyć tradycji, a czego już nie, czy można czuć się Polakiem, a jednocześnie bez zastrzeżeń pozostać Romem. Gdzie więc przebiega granica między tymi światami, siłą rzeczy coraz bardziej przenikającymi się.
W przypadku tekstu Justyny Kopańskiej bardzo interesujące są rozważania na temat podobieństw i różnic pojęć ?akulturacja? i ?asymilacja?. Także namysł, jak definiować Cyganów: jako mniejszość etniczną czy narodową, a może jeszcze jakoś inaczej. Czy w braku własnego terytorium (bo Romowie są terytorialnie rozproszeni) istnieje identyfikacja z Polską jako własną ojczyzną, a może identyfikacja z zamieszkiwanym miastem czy regionem, i jak to wygląda u poszczególnych szczepów. A także kontakty z Polakami ? na ile dozwolone, na ile zaś nie, by nie tracić swojej tradycyjnej cygańskości świadczącej o własnej odrębności.
Natomiast Marta Godlewska-Goska zajmuje się szczegółowo tym, co to jest romanipen czyli ?cygańskość?, a tym kontekście na czym polega ?czystość?, na czym zaś skalanie. Jaka jest rola kobiet w życiu społecznym Romów, szczególnie w przeciwstawieniu roli mężczyzn w życiu społecznym, zwłaszcza stosunki między młodymi a starszymi, jak zawierane są małżeństwa, jakie zasady obowiązują współmałżonków na co dzień i ?od święta?, a wreszcie zasady gospodarstwa domowego i relacje między jego uczestnikami.
Nie sposób nawet w skrócie oddać bogactwa prezentowanego w książce materiału. Obie autorki są bardzo dokładne i skrupulatne w przedstawianiu wyników swoich badań i przemyśleń. W całości książka imponuje nie tylko bogactwem, ale i wnikliwością zebranych w niej wiadomości, a przy tym napisana jest bardzo ciekawie. Główne zaś jej zagadnienie, to czy można i jak można utrzymać własną tożsamość, żyjąc w świecie cygańskim, a zarazem polskim. Każde skrótowe jej omówienie okaleczyłoby myśl autorek. Dlatego zachęcam, by samemu wziąć ją do ręki, poznając przy okazji świat tak egzotyczny, a zarazem bliski i aby nie poprzestawać na anachronicznych mitach (tabory i wędrówki), lecz poznać współczesne dylematy.
Marta Godlewska-Goska, Justyna Kopańska, Życie w dwóch światach. Tożsamość współczesnych Romów, Wydawnictwo DiG i Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UW, seria Studia Ethnologica, Warszawa 2011.
